Berrotza / Berrueza

1. Herria

1956an, Nazar herrian jaio nintzen, seigarren semea, etxean aiton-amona bizi izan ziren, nahiz eta nik ez nituen ezagutu.

Herrian jaio ginenentzat, 20 etxeen eta 4 kaleen artean bizitzen ohituta geudenentzat, txoriak, abereak, usain gogorrak, zuhaitzetako jasotako fruitu berrien zaporeak etabar garrantzirik ez zeukaten; batez ere hirietatik etorritako umeekin alderatuta.

Halaber, guretzat erabat arrunta zen oiloak bere txitoekin, etxeko usoak, txerriak eta beste animalia batzuk kaleetan zehar ikustea. Haatik, guretzat bitxia izan zen hirietako bitxikeriak ikustea, kale handiak, etxe altu-altuak leiho ugariekin, autoen zarata, jendetza, den-dena.

Urteak joan eta etorri, Berrotzako balkoian, leku estrategiko batean bizi garela konturatu ginen. Kodes Mendikatearen azpian. Udan bero eta neguan hotz, haizea, batez ere iparraldekoa  beldurgarria, izoztua. 

Liburuek horrela deskribatzen dute gure herria, errege-erreginek eman zizkioten eskubideak, Antxo Jakintsuak baimena (1176) eman zien auzobideei Urantzian (Los Arcos) bizitzeko, Urantziakoek zeukaten foru berarekin.

Armarria berezia dauka, eskueria, eta bi atxur gurutzatuak, eta azpian igitaia.

Madozen hiztegiak 1840 urtean 40 etxe, udaletxea, kartzela eta eskola deskribatzen ditu. Eskolara 40 ume joaten ziren. Eliza abadeak eta bi benefiziadunek gobernatzen zuten, 3 baseliza, Loreto, Santa Luzia, eta Kristo, aurretik Andres deunarena desagertuta zegoen.

2017ko ekainean eskualde mistan sartu zen, Nafarroako Parlamentuak onartu ondoren.

Ez dakigu nondik datorren izena. Agian euskaratik? Kanpoko herriak ailegatu baino lehen eskualde honetan euskara izan baitzen jatorrizko hizkuntza. Hiztegi batzuk horrela defenditzen dute, adibidez Auñamendi entziklopedia, Nazar Donazar-en laburdura da, Don (santo), zar (viejo). Honi gehitu behar diogu duela gutxi auritu nuen bitxikeria, XIX. Mendeko notario-eskritura aurkitu nuena, herrian inoiz ez genuen ezagutzen terminoa , hain zuzen ere, OYAGAZU.

Garbi geratu dena izan da Nazar XII. Mendetik esistitzen dela, Naçar, Nassar, eta Nasarre moduan agertzen da testuetan; liburu batzuetan agertzen bada ere garai batean Nazar San Pedro izan zela, erabat baieztatuta geratu da San Pedro Kabredo ondo-ondoko herri bat izan zela. 

Nazar, dena den, ospetsua egin da historian; Benavente ondoan, Zamoran, badago herri bat Villanazar izenekoa, hona hemen nire teoria, Nazarreko oinordeko bigarren bat, diruarekin, baina lurrik gabe, arabiarrak hegoaldera joan zirenean, lur horietara joan ziren zaldun moduan, herriko talde batekin, eta han bertan sortu zuten herri bat. Zer hobeto baino herriko herria izena ematea?

Aurrekoa suposizio bat da, baina hurrengoa historikoa da, XI garren mendean Berrotzako bi anaia Espinosa de los Monterosera joan ziren, Burgosera, justu Kantabriako muga daukan herrira. Martín Ruiz de la Berrueza eta bere anaia herri hortara joan ziren auzo berri bat sortzera, Berrueza izeneko auzoa, hain zuzen ere.

Cacereseko Jarandilla de la Veran, Berrotzako lagun ospetsu bat ikusten dugu, Gabriel Azedo de la Berrureza, poeta, jurikontsulto eta historiagile.

Nazarreko irakurle berria. Una nueva lectora en Nazar

XX. mendearen hasieran, Berrotzako herri batean egoera aztertuko dugu.

Gaur ekartzen dudan historia, nahiz eta agian triste samara iruditu garai hartan ez zegoen tristezarik, herri txiki hauetan alai bizi ziren, bai txiroak, bai aberatsak.

Goiko auzoko etxe batean, etxe txiki batean, 10 pertsona bizi ziren. Hiru zahar, oso zahar, gurasoak eta seme-alabak. XX. mendearen hasieran ez zen arazorik jente asko bizitzea etxe batean, denontzat zegoen lana eta baita jateko ere. Garai hartan morroi asko behar zituzten etxe aberatsetan, egunero, bai neguan, bain udan, bai udaberrian eta udazkenean esku asko beharrezkoak ziren nekazal lanak aurrera ateratzeko. Beraz, familia horretan nahiz eta lurrik ez eduki, eroso bizi izan ziren, ezer sobera ez bazeukaten ere, falta ere ez zuten ezer sumatu.

Herriak, gainera, bazeukan herri-lursoro propio batzuk, auzolagunen artean banatzeko, batez ere txiroen artean. Lur asko ez baziren ere, familia guztiek zeukaten lursoro bat garia ereiteko, eta beste lursoro bat askoz txikiago baratz moduan erabiltzeko, hori bai, herritik bi kilometrora.

Gauzak horrela, herria orekatua eta paketsua mantentzen zen; gainera belaunaldiz belaunaldi familia guztiek bere rola bereganatuta zeukaten. Alkatea eta udal agintariak beti familia jakin batzuetatik irtetzen ziren, artzainak, ikazkinak, morroiak, etabarrak beste familia jakin batzuetatik. Herrian oso gutxi aldatzen zen belaunaldi batetik bestera.

Giro bukolikoa ez izan arren, dena hasi zen hankaz gora jartzen nekazal mekanizazioarekin. Mekanizazioak aurrerapen handia ekarri zuen batzuentzat, baina beste batzuentzat, berriz, hondamena ekarri zuen. Etxe aberatsetan peoi gutxiago behar izan zuten, ez zegoen lanik denorentzat, eta familia txiro hauetako balizko langileak egonean pasatzen zituzten egunak, alferkeriak gainditu zuen herria.

Azkarrenek edo diru pittin bat zeukatenek laster ihes egin zuten herritik. Hasieran gazteenak, gero helduak. Baina familia batzuentzat ez zen izan erraza, batez ere aiton-amonak bere kargurako zeukatenentzat , edo seme atzeratuak zeukatenentzat hirietako bidea hartzea. Hori hain zuzen ere, izan zen gaur kontatzen dugun kasua. Seme-alaba guztiak Bilbora, Durangora, Tolosara, Donostiara joan ziren lan bila, eta baita aurkitu ere. Baina, etxe horretan gurasoak, gizonaren gurasoekin eta seme atzeratuarekin herrian geratu ziren. Urte bat ondo iragan zuten; baina ezbeharra sortu zen etxe horretan, gizona bat-batean bihotzak jota hil zenean, familia errekurtsorik gabe geratu zen. Hurrengo neguan hil ziren gizonaren gurasoak, biak jarraian, aste berean. Alargunaren egoera jasanezina izan zen, eta bere semearekin batera herriz herri irten ziren eske. Egun hortatik aurrera, ez zuten egun bat ere onik eduki, hotza ez zegoenean, bero izugarrizkoa, elurra edo txingorra, eta ahora eramateko janari eskasa baino eskasagoa. Bere bizimodua erabat okertu zen, gehienetan bideetan lo egin behar zuten, ama eta semea, bata bestearen ondo-ondoan. Ama egun batean, hotzak jota bide ondoan hilik agertu zen eta semea Iruñeko inklusara eraman zuten.

Ayer después de una tormenta seca de verano con cientos de truenos y rayos prendió un incendio en Mataverde.

A las 15:15 desde Mirafuentes el yerno de Honorato vio una columna de humo en los pinos de Mataverde. Inmediatamente Belén llamó a los bomberos y a mí. 

De Mirafuentes subieron Honorato y tres vecinos más. Para cuando llegamos los 4 de Nazar y los bomberos ya tenían el fuego controlado y apagado. Los bomberos echaron gran cantidad de agua sobre el pino que presentaba la señal del rayo desde la punta a la raíz. Y también en los alrededores calcinados.

Gracias a los de Mirafuentes la cosa no fue a más. 

Este año habrá que darles doble suerte de leña... 

Ayer estuvimos viendo los encantos de ese pueblo tan cercano y a la vez tan lejano de la Berrueza. Por el camino de Mues, o de Ubago o de Mirafuentes a tiro de piedra. No mas de tres cuartos de hora.

Pueblo que en un tiempo por el numero de casas que tiene calles y edificios señoriales  tuvo que ser una villa de las mayores de la zona. Como lo.han documentado Hipolito y Victoriano en sus abundantes publicaciones. 

 En su tiempo con un castillo que lo destruyeron en 1512

 Con casas solariegas con preciosas fachadas y nobles escudos.

Todavia se conserva la cooperativa de vino que hizo famoso al pueblo. Aquel vino claro que se exportaba por todo Navarra. Hoy casi sin cepas en todo el pueblo

La picota, monumento a la entrada del pueblo. testigo de lo que fue un dia la Villa. Y que no habra visto. Fusilamientos, torturas...

El fronton con su pintura tan original. Azul. Bonito

La sociedad que me imagino que sera Balacin. Que sera asi como llaman los desojanps al balancin. Instrumento que llevaban los animales de tiro para enganchar carros o aperos...

 Sus vistas de Kostalera y la Sierra de Kodes. Tal vez uno de los sitios mejores para contemplar el Santuario a los pies de la Sierra. Su majestuoso Joar con las dos Hermanas.

Pueblo en cuesta con una calle ancha y luego las demas estrechas y en cuesta. Pueblo medieval. Con sus chimeneas de las antiguas bodegas.

No podia faltar la iglesia. Grande y alta. Bien conservada y cuidada. Con tejado nuevo. En lo alto del pueblo, con sus tres ventanales del sur que hacen una iglesia luminosa con las esculturas de Araoz. Escultor que da vida a sus personajes. Personas del pueblo con pelos alborotados y musculatura de haber trabajado los duros campos de esta zona mavarra. Curtidos por el sol y el aire. San Sebastian asaetado por ejemplo

 El coro y la portada renacentista. Y tal vez lo mas espectacular la gran torre con sus campanas. Y lo principal sus habitantes... Si quereis conocer el pueblo y especialmente los misterios y todo lo referente a la iglesia ahi teneis a Victoriano Perez Lanz. Un entusiasta de su pueblo que aunque dice que deberia cobrar por sus explicaciones, yo estoy seguro que por el entusiasmo que pone y por lo agusto que se le ve contando los misterios y anecdotas del campanario, de los rayos de luz dirigidos desde su construcion por los maestros canteros a los lugares estrategicos de la iglesia en los dias señalados del santoral,  hasta estaria dispuesto a pagar el a los visitantes. Lo dicho si teneis oportunidad haced una visita a Desojo y si lo haceis con Victoriano el entretenimiento y la transmision de su cultura esta garantizada.