Berrotza / Berrueza

Loretoren 75 urteurrena, moja sartu zen egunetik 75 urte iragan dute. ZORIONAK. 

 Joar eguna ESPRONTZEDAn

XVI. Mendean, Juan Otsoaren, Bargotako Johanesen eta Miliarriko Mariaren garaikidea izan zen Otiñanoko Abadea.

Garai nahastua izan zen, Berrotza Harana garai horretan askoz zabalagoa zen eta gaurko Errioxako herri batzuk eta Kodeseko herriak Berrotza osatzen zituzten. Haranak historian protagonismoa hartu zuen urte historiko hauetan.

Une asaldatuak batez ere gaztelanien inbasioa dela eta, eta bere hizkuntza, bere legeak, bere ohituren ezarpenagatik, eta nola ez inposatu zutenean bere armada, bere autoritate zibilak, eta elizakoak.

Emeki-emeki naparrak agintari berrien ohiturei eta gustuei moldatzen ari ziren, beste aldetik ez zeukaten beste erremediorik moldatzea, mendira bota, edo hil.

Garai horretan sorgintzat, aztintzat hartutako asko soilik gaztelanien aurkako jarrera erakutsi zutenak ziren, eta auzitegiek indar guztiekin segitu zuten eta askok eta askok sutan bukatu zuten.

Giro nahastu horretan bizi izan zen Otiñanoko abadea, herriko erlijiotasun tradizionala ordezkatzen zuen apaiza, aldaketa eta modernotasun ororekin itogarria. Antzinako ohituren zaindari nagusia.

Apaiza honek ospe hartu zuen inguruetan handiko sermolari izateagatik eta Kodeseko Ama Birginaren zerbitzaria izateagatik, Ama Birginaren jarratzailerik sutsuenetariko bat. Sermoiak ospetsu bihurtu ziren eta jente pilo etortzen zen entzunteko. Halako eran pizten zen, ezen bere hitzekin beldur eta izu giroa sortze baitzuen infernuko sua eta deabruak ere ikusten zituzten eliztarrengan.

Bargotako Johanes etsairik amorratuena izan zen. Gizon altua, osasuntsua, eta ohituta zegoena Berrotzako bideak ibiltzeko, orohar zaldiz, baina baita oinez ere, Johanesek bezain ondo edo hobeto ezagutzen zituen Kodes Mendilerroko eta inguruko bazter guztiak.

Elezeharrak Bargotako aztia aurkezten digu apaiz alai, atsegin, azkar, burutsu eta bizi moduan eta Otiñanoko abadea, aitzitik, apaiz atzerakoi, erretxin moduan ezagutu duguna, besteen iritzien aurrean bereari gogor eusten ziona, eta bazter guztietan pekatua ikusten zuena.  Halako moldez, non Bargotako aztiak, konjuro bat egiten ari zela, erabat haserre, Otiñanoko abadeari oinetatik heldu eta Joar gailurreraino igo baitzuen hegaz, eta tontorretik bota zuen Agilar haranerantz, non harri geratu zen zutik, eta haitzarteko haitz ilarara gehitu zen. Gaur egun, oraindik ere, mendeak pasa ondoren, kasulaz eta guzti Otiñanoko abadea ikus daiteke haitz-ilaran.

Ez ohiko gizon baten historia kontatuko dizuet, hori bai nire erara, ezbairik gabe jauntxo napar batena. Bargotako Johanesena, Bargotako aztiarena.

Horri buruz historiagile batzuk idatzi dute, gizon ospetsua izan zelako, eta hamaika balentria egin zituelako. Historiagile bat Bargotako Fernando Llorens da; beraz Bargotako aztiaren benetako bizitza eta bere pasadizoak nahi baduzue jakin, badaukazue nora jo, Fernando historiagile fina eta dokumentuetan oinarritzen duena. Horren aurretik Kodeseko Agilarreko Agapito Martinez Alegriak, Orreagako abadeak idatzi zuen, eta baita ikertzaile handiak eta artxibozaina izan zenak, Florencio Idoatek.

Johannes herriko eskolan hasi zen, XVI. Mendearen hasieran, napar herri guztietan egiten zituzten umekeriak egingo lituzke. Salamankako Unibertsitatera joan zen ikasketak jarraitzeko, garai hartan Oñatira edo Salamankara joaten ziren jauntxoen semeak goi mailako ikasketak egitera. Gure personaia Salamankako geletan ikusten dugu, bere inguruetako jauntxoen semeekin. Mutil jatorra eta azkarra, giro guztietan sartuta, ikasketa ofizialak bezain ez ofizialak eta ezkutukoak jarraitzen zituen arazorik gabe, aztikeria eta garaiko mugidutan murgilduta aurkitu genuen gure Johanes.

Garai hartan magia, aztikeria, landareetako gaitasunen ezagutza, ohiko medizinaren ongarriak modan zeuden, zilegiak ziren, eta ondo ikusita zeuden.

Johanes itzuli zen Nafarroara, Bargotara elizgizon bihurtuta. Aitoren seme eta jakintsu bihurtuta. Bargotako parrokiako abade izendatu zuten, ez zuen eduki arazorik benefiziadun dozena erdi gobernatzeko.

Imajinatu genuen apaiz bat, mota guztietako ehunka liburu zituena, argia, maltzurra eta trebea, bere eliztarrekin komunikatzen zekiena, burutsua, positiboa eta barregarria, inori kalterik egiten ez ziona. Hitz batez, Nafarroako inguru honetako gizarteari ehun aldiz aurreratuago. Ingurukoentzat ezezagunak ziren dohain naturalen jakitun eta jabe, hitzaren eta jakintzaren gaitasun hori ez da harritzekoa ingurukoentzat eta inguruko herrientzat pertsonaia arraro, berezi eta ezohikoa izatea. Inguruan hazten ziren landareen, belarren, zuhaixken eta fruituen propietateak ezagutzen zituen, eta haiekin inguruan ospea lortu zuten ukenduak eta edabeak prestatzen zituen.

Eliztar guztiak aho bete hortz uzten zutena, ezohiko eta bitxia, bereziki zeuzkan ohiturak, bere garaiko abadeen kontrakoak. Gauzak horrela, nahiz eta igandero meza nagusia berak eman puntualki, ez zen arraroa ailegatzea izerditan eta hatsankatuta, zapatak lokatzaz, bide lokatzaz ibilita izango balitz bezaka edo kapa erabat bustita edo elur malutaz, herrian udaberriko egun zoragarria zeukatenean, eta euria edo elurra ez da Pirineoetan aritu ez zuenean.

Elezaharrak dio nola ibiltzen zen erratza igota edo hodeietan leku batetik bestera, eta di-da batean, eta gutxien espero ez genuenean Bianan, Iruñean, Madrilen edo Kodeseko Mendikateko leku ezkutuetan aurkitzen zuten.

Halaber diote behin Juan Otsoa, “el lobo” Agilarreko Justiziak bere atzean zebilean Bargotan Johannes babesa eman zion bere etxean. Hurrengo egunean Otsoa Aztiaren kapa jantzita ihes egitea lortu zuen, Juan Otsoa inguratzen zuten aguazilei eta justiziei arreta galduz.

Otiñanoko abadearen etsai amorratua, gero ikusi dugun moduan, apaiz ortodoxoa eta atzerakoia zena, Elizaren ohitura atzerakoiaren jarratzailerik porrokatuena.

Johanes, berriz, eskola desberdinakoa zen, ikasitakoa, magiaren, aztikeriaren eta zientzaren aldekoa. Hori bai, zorte handia eduki zuen XVI. Mendearen hasieran bizitzeagatik, bada urte gutxi beranduago berak praktikatzen zituen zientzia eta zaletasunak debekaturik geratu ziren, eta Inkisizioak bertatik bertara segitu zituen, eta zigortu zuen. Kontua da Otiñanoko apaizak eta Bargotako auzolagun batzuek Inkisizioaren aurrean eraman zuten. Galderak egin zituzten, kartzelan ere egun batzuk sartu zuten, baina horretan geratu zen kontua.

Bere bizitzako azken urteak hain xelebreak izan ez ziren arren, inoiz ez zion herritik irteteari utzi, eta inguruko beste talde batzuekin harremanak izan zituen.

XVI. Mendearen bukaeran Berrotza Haranean sorginen kasuak agertu ziren, konkretuki Miliarrin eta Muesen. 

Dena hasi zen gau ilun-ilun batean, Maria Zulkal saku huts batekin etxetik irten zen, basora joan zen, non baitzeuzkan untxiak harrapagailu batzuk jarrita. 

Maria Zulkal  gazte alarguna geratu zen, bere senarra hiru urte lehenago hil zen,  6 urte bizi izan zen berarekin, nahiz eta umerik ez eduki. 

Mariaren lagun mina aldameneko adineko alarguna zen, Leona, haren etxea ondo-ondoan zegoen. Etxeak goiko auzoan zeuden, baso ondokoak, azken etxeak ziren, pittin bat beste etxeei urrun. 
Leona herriko eta haraneko emagina eta sendatzailea zen, umeak jaiotzera laguntzen zuena, auzolagunak osasun arazoren bat edo edozein arazo mota edukiz gero harengana etortzen zitzaien.

Alargun geratu ondoren Mariak Leonari laguntzen zizkion egin behar guztietan.  Maria arduratzen zen   sendabelarrak, loreak, hostoak, eta landareak jasotzeaz. Produktu horiekin eta baita abereen beste zati batzuekin eta sekretu batzuekin ere Leonak prestatzen zituen hautsak, ukenduak eta edabeak auzolagunei banatzen. 

Bai Maria eta bai Leona oso emakume indartsuak  ziren, bai fisiko aldetik, bai sikologiko aldetik, trebetasunez erabiltzen zuten hitzaren dohaina, nahiz eta  letragabekorik izan.  Leonaren etxea zen bakarra non  hiru liburu zegoen.  

Bi emakume lanpeturik bizi ziren, bezero ugari hurbiltzen zitzaien erremedioen bila. Gehienak, dirurik gabekoak,   baliabide gabeko nekazariak,  alargunak, herriz herri zihoazten txiroak, ijituak… 

Egun batetik bestera xurrumurruak eta esamesak izatetik salaketak izatera pasatu ziren, abadeak ere parte hartu zuen salaketan. 

Egun hori arte ez entzundakoa hasi zen entzuten, ordura arte izandako jarduera ohikoenak, eta arruntak delitu bihurtu ziren.  Erditzean mina arintzea, kolpeen kontrako enplasteak, gaizki sendatutako zauriak, larruazaleko gaixotasunen aurkako sendabide naturalak delituaren froga bihurtu ziren, eta sendaketa guztiak deabruaren eraginari egotzi zitzaizkion. 

Irakurtzen eta idazten jakin gabe, aipatutako hiru liburu horiek edukitzea, proba ukaezin bihurtu zen,  eta Auzitegiek  probatzat hartu zuten. Auzolagunek eta esamesek bere bidea egin zuten, harik eta magiako eta sorginkeriako naturaz gaindiko botereak eman arte.   Halaber, alargunak izatea eta gauetan  inguruetako soroetan sexu harremanak praktikatzen zituzten zurrumurruek ez zuten ezertan lagundu. 

Auzolagun batzuek Auzitegietan baieztatu zuten bi emakume hauek dohain bereziak zeuzkatela,  eta herrian azken urtetan gertatutako zorigaitz guztiak  bi emakume hauei leporatu zizkieten. Azken harriak, euriteak,  auzolagunen gaixotasun arruntak, eta bi urteko umeren heriotz naturala bi emakume horiei leporatu zizkieten. 

Ez ziren gutxi izan deabrua irudikatzen zuen gizon adardun eta buztandun baten inguruan dantza eta dantza egiteko sorgin batzuk biltzen ziren zelaietara gauez irteten ikusten zituztela adierazi zutenak. 

Biak kartzelan bukatu zuten, Leona torturatik libratu zen adineko emakumea izateagatik, baina Mariak, gaixoak, emakume  iletratua eta errugabea zenak, sutan amaitu zuen, nahiz eta berak inoiz ez zituen onartu egotzitako gertaerak, eta burua kristautzat jo zuen.