Berrotza / Berrueza

Garai hartan herriko mutilek nesken atzetik genbiltzen. Gehienok kapotar baten atzetik genbiltzen. Haiengandik irribarea, hitz gozoa lortzearren, gehienok maiteminduta ibili ginen. Jaiak ailegatzearekin batera ailegatu ziren ere lehendabiziko dantzak. Batbatean neskengan une hartan arte ikusi ez genituen xarmak hasi ginen somatzen.

Herrian gelditu zirenak ere tristatu ziren, opor egun guztietan herrian gelditzeko konbentzitzen saiatu ziren. Ez zuten lortu. Eta horrela hurrengo egunean ikusi genituen gure buruak bi zati zeukan lizarrako ikastetxe horretan. Ikastetxeak bi alde zeukan, bata zahar-zaharra, erortzear zegoena, eta bestea berri-berria, ladriluzko gorrizkoa. Ikastetxea Lizarran bertan, autobus eta tren geltokiaren ondo-ondoan  izan arren, erabat isolatuak geunden. Patioa, mojen harresi handi batez inguratuta baitzegoen.

Berriro ailegatu ziren ilarak, aurpegia jaboi eta toaila eskuan eta ilarak, patioko komuneko ilarak, txisa eta kaka egiteko ilarak, patio bazter batean 5 komun baino gehiago ez baitzeuden, lurrean zuloa zeukaten horietakoak ziren.

Gogorra zen herriko askatasunetik kartzela hortako arauetara pasatzea. Askotan klaseetan, gauetan irudikatu nuen burua herrian mutiko-nesken artean, etxeko ikuiluan, lastotegian, edo baratzean. Gurdi zaharrekin jolasten, oiloak uxatzen, untziak aztoratzen, edo artaldiaren akerra zirikatzen. Harik eta etxeko katutxuek ere nirekin jolasten ikusten nituen. Herrian inoiz gertatzen ez zitzaidana, ametsetan behin baino gehiago burura etortzen zitzaidan. Zoritxarrez, edozein estula edo zarata nahikoa zen errealitatera bueltatzeko, begiak liburutik jasotzean edozein aitaren betaurreko ilunen atzetik gordetzen zituen begi okerren aurrez aurre topatzeko, errealitate hutsean golpe bortitz batetik erauzteko.

Askotan herriko jendeekin hitz egiten aurkitzen nuen nire burua, baina ez nuen aurrera egin nahi gogoeta horietatik bueltatzean mina ez sentitzeko.

Apaiz gehienak isilak eta arruntak ziren, ez gatz ez berakatz horietakoak. Denok berdinak ziruditen, isilak eta zigortzaileak. Ideologia berekoa. Ordena, disziplina eta obedientziaren aldekoak. Salbuespenak Emiliano anaia eta Damaso apaiza ziren, gaiontzekoak beldurgarriak ziren, hitz gutxikoak, serio eta haserre leku batetik bestera zebilenak. Okerrenetariko bat, zalantzarik gabe, Julian Lara zen herriz herri apaizgain arrantzalea zebilena. Ikasteko araua zigorra zen, edozein gauzagatik zaplastadak eta zigorrak jartzen zituzten. Den-dena zegoen debekatuta, ilaratik irtetzen ginela, logelan, estudioetan, jangelan hitz egiten genuela, farre egin genuela, eskuan poltzikoan eramaten genuela, betiko taldearekin ibiltzen ginela, bakarrik ibiltzen ginela. Dena zegoen debekatuta. Oso arrunta zen petril batean hainbat haurrek paperetan esaldi bera bostehun aldiz, zeiehun aldiz kopiatzen: Hemendik aurrera ez dut hitz egingo debekatuta dagoenean, ez dut botako baloia lorategira, edo ez diot hain bortziki baloiari emango…

Egun batean hain nengoen nire herriko kontuetan murgildurik, non fisikako irakasleak galdetu zidanean ez nekien non nengoen ere. Bostehun aldiz esaldi luze bat kopiatzeaz gain aste osoa goizeko atsedenik gabe zigortu zidan.

Gure baitan borroka handia geneukan, kontraesan handi batean murgiltzen baikinen, alde batetik han bizi ginen giroa eta egoera naturala ez baitzen, hala ere sufrimendua barruan generaman gordeta. Kontraesana, eta oinazea barruan generaman, alde batetik apaizen esandakoan hitzez hitz sinesten genuelako, barneratuta beikenuelako; baina beste aldetik herrian geunden bitartean herrietako giro onean eta naturalean bizi ginelako

Janaria eskasia ez bazen ere, ez zen soberakoa, eta askoz gutxiagoa ondo prestatua. Lehenengo platera potajea zen, nahi genuen beste. Bigarrena, berriz, urria bezain gorrotagarri hiru xerra iruñeko txorizoa edo saltxitxoia, errekako arrain hezurduna edo bi ordu lehenago frigitutako arraultza pare bat, eta postrerazo beti hiru galleta maria. Askarirako lurra baino lehorrago zegoen txokolate zati bat, eta afaltzeko oso gutxi betetzen zuen zopa. Dena den, meritua zeukaten erdi arotik ateratako bi anaia sukaldariak, Mauro eta Alejandro izenekoak, sukaldari lana bostehun ikasleentzat eta hogeitahamar apaizentzat prestatzen zuten janaria. Langile finak ziren. Biak altuak ziren, hitz gutxikoak bezain itsusiak, Alejandrok egun osoan ahoan irrifarrea zeukana, baina lau hitz jarraian trukatzeko gai ez zena sukaldari laguntzailea zen. Mauro, berriz, sukaldeko arduraduna, ikastetxetik kanpo lo egiten zuena, Lizarrako ikastetxean izan nintzen lau urtetan bi aldiz baino nuen ikusi berbetan, lehengoa, nire herriko Valeriana izeneko emakumearekin, bere lehenguzina zenarekin, eta bestea erizain lana egiten nuen goiz batean eritegian esne falta geundenean eta sukaldera jaon ginenean, bere lehengusinaz itaundu zidan unean. Harrituta utzi ninduen niregana etorri zitzaidanean, bada egunero nenbilen sukaldean eta fitxik ere inoiz ez zidan egin. Egun hortatik aurrera ere buruko mugimendu zakar batez baino ez ninduen agurtu.

Egunak bata bestearen atzetik etorrita, kurtsoak eta udako oporrak ezin hobeto pasatu ondoren hirugarren maila egiteko garaia ailegatu zen. Irailaren bigarren hamarkadatik aurrera herria bazihoan tristuraz hornitzen. Herritik ihes egin behar genuenok herri minak jota, gelditzen zirenak, batez ere neskak, gure joatearen melankoniak jota. Udako egun argiak eta beroak egun grisei eta ilunei utzi zieten lekua. Arratsaldeak sasien masusta helduen gozoak,  eta mahats berrien mikatzak probatzen iragatzen genuen . Eguzkiaren indarrik gabeko printzeek eta haize xumeek gogorazi ziguten ikastetsera joateko eguna hurbiltzear zegoela. Nekazarien traktoreak lurrak goldatu orduko soroen lurren kolore horia nabar bihurtzen zihoan. Neska-mutilek osteguneko Estellesa autobusera zeharka begiratu genuen hilabete  horretan, bagenekielako aste batzuk baino ez bazitzaigula udako oporrak bukatzeko eta Lizarrako Eskolapiosetara bueltatzeko.

Ordurako 30 ikasle baino ez ginen gelditu gure mailan, denok gela batean. Herritik  bueltatzean herriko minak jota nengoen. Galdetuz gero, zeren falta nengoen, ez zen erraza jakiten zeren falta nenbilen . Zentsazio materiala baino gehiago espirituala baitzen.  Haize falta?. Indarrik gabe, gogorik gabe nenbilen Ez zen herria, ez zen herriko jendea, ezta animaliak  ere, hori eta askoz gehiago zen faltan sentitzen nuena. Dena berdin zitzaidan, zer demontre egiten nuen leku arrotz horretan?

Ebaristo

1. He aquí un vídeo del lanzamiento de hacha de este año 2009 http://www.youtube.com/watch?v=ainUueAppI8 No parece que sea el ganador.

2. Todavía no me he enterado de los resultados. Pido la colaboración del público para que los agregue.

3. Mañana es el día del Valle, tampoco puedo acudir, espero que haya algún corresponsal que haga la labor y nos comente lo sucedido y el resultado de los partidos de pelota.

Todos los momentos del día vivíamos bajo el estricto control de los padres, verdaderos controladores. No existía ni un solo momento de libertad o tranquilidad, hasta por las noches se paseaban entre las camas hasta que nos dormíamos. Todos los actos del día estaban organizados de antemano. Veinte minutos para lavarnos la cara, los dientes y hacer la cama. Los tres cuartos de hora de la misa cotidiana, el desayuno, dos clases, recreo, otra clase, la comida, recreo de hora y media, otras dos clases, recreo de tres cuartos de hora, las oraciones de la tarde, estudio de una hora, el rosario, la cena, media hora de recreo, diez minutos para limpiarnos los dientes, las oraciones de la noche y a dormir.

Las clases se convirtieron en un infierno, debido a la escasa formación que traía del pueblo, con la primera evaluación llegaron los problemas. Los que no habíamos aprobado, las tardes del domingo nos las pasábamos castigados estudiando y limpiando las letrinas. La metodología tampoco me ayudó en exceso, ya que lo único que se potenciaba era la memoria, en detrimento de la lógica y el razonamiento. Las notas se asignaban  de acuerdo al puesto que se ocupaba en el círculo que se formaba para tomar las lecciones, con lo que la competitividad entre los alumnos era un arma potenciada  por los profesores.

Echábamos en falta el canto de los pájaros y los árboles del bosque. El paisaje del patio se parecía más a los patios de las cárceles que a un patio de colegio, con grandes muros de cemento que nos aislaban completamente  del mundo exterior. El único contacto que teníamos con la naturaleza era el paseo que cada dos semanas aproximadamente realizábamos por los alrededores, todos los alumnos en fila de a dos, sin poder salirnos para nada de la formación, algunas de las veces llegábamos carretera arriba hasta Bearin, los cursos mayores en contadas ocasiones iban a los Llanos a pasear entre los pinos, donde se les permitía correr durante unos minutos en libertad entre los pinos.  

Por fin llegaron  las vacaciones de Navidad, ya no faltaban más que tres semanas; para entonces ya conocíamos a todos los curas que nos rodeaban, también sus gustos y sus manías.  Con la llegada de las vacaciones se comenzo a agudizar la tensión, por el  miedo a ser expulsados del colegio. Nadie estaba seguro. La noche anterior pocos fueron los que pudimos dormir. Dos de nuestra clase fueron despedidos, uno el compañero de pupitre.  

El año seguía su curso, llegó Semana Santa con sus misas y sermones en los que no dejaban de recordarnos de la existencia del mal y del infierno, con lo que nos tenían en  vilo y en un estado de incertidumbre donde a todos nos parecía que estabamos en pecado. Llegaron los exámenes finales, por aquellos tiempos los realizábamos en el Instituto Principe de Viana de Iruñea. Sin problema alguno aprobamos la mayoría con notas increíbles, para el 7 de junio ya estábamos en el pueblo.

Para entonces los curas ya nos habían moldeado a su gusto. La mayoría ya habíamos interiorizado los consejos y las palabras mil veces oídas a los curas. Habíamos sido elegidos por el Señor para ser los salvadores del mundo, el Señor había echado las redes al mar y nosotros habíamos sido los elegidos. No podíamos fallar al Señor, no existía pecado más grave que contradecir los designios del Señor.

Sin darnos cuenta llegó el 3 de octubre. De nuevo atravesamos la puerta de barrotes de hierro. Así pasamos los años, sin cambios reseñables, a excepción de dos detalles, la desaparición del  tren que unía Estella con  Malzaga, y que de año en año el número de alumnos de clase iba disminuyendo, bien porque alguno se iba o más  bien porque eran expulsados.

Gerardo

Egun osoko mugimenduak apaizen kontrolpean geunden, ez geneukan segundo bat ere askatasunerako, beti begirale batzuen menpe. Den-dena zagoen aurretik antolaturik, hogei minutu aurpegia, ontzak garbitzeko eta ohea egiteko. Gero eguneroko mezatara, gosaria, glasea, atsenaldia, beste bi klase, bazkaria, ordu bat erdiko atsenaldia, beste bi klase, hiru ordu laurdeneko atsenaldia, arratsaldeko otoitzak, ordubeteko estudioa, errosarioa, afaria, azken ordu erdiko atsedena, hamar minutu txisa eta hortzak garbitzeko eta lo. Hurrengo egunean segunduz segundu errepikatzeko…

Klaseak jasanezinak egiten zitzaizkidan, herritik ekarritako formakuntza ezin eskasagoa baitzen. Erresure andereñok irakurtzera, gehiketak eta kenketan justu-justu erakutsi behar zizkidan. Lehenengo ebaluazioaren notekin ailegatu zitzaidan ikasketen buruhasteak, hots ez gainditzea eta zigorrak. Igandeetan gainditu ez genuenok besteek telebista ikusten zuten bitartean guk hiru orduko zigorra jasan behar genuen, ikasten eta komunetako garbiketak egiten.

Logika eta arrazoiamenduak ikasteko gaietan baliogarria izan beharrean debekatuta zegoen. Memoria baino ez zeukan baliorik, dena buruz ikastea zen irakasleen metodologia eta gustua. Klaseak zutik eta klaseen hormeen inguraturik ematen genuen, notak, beraz,  ez ziguten jartzen genekienen arabara, baizik eta non geunden kokatuta borobil horretan, ikasleen arteko leihaketa bortitza bultzaraziz.

Egunez egun moldeatu gintuzten, ordena, disziplina eta obedientzia ziren ikastegiko balioak eta bertudeak. Patioaren hormak ere asko lagun zuten moldaketa lortzeko. Lizarratik aislatuak geunden. Faltan geneukan txorien txioak, zuhaitzen itzalak, soilik noizean behin, bi astean behin atera gintuzten ikastetxetik inguruetara buelta bat egitera, bi ilaratan jarrita bata bestearen atzetik, ilara galdu barik, batzuetan karreteratik gora Bearin herriraino ailegatzen ginen.

Gabonetako oporrak ailegatzear zeuden, hiru aste ez zeuden falta. Honez gero, apaiz guztiak ezagutzen genituen, baita haien gustuak, bitxikeriak eta apetak ere. Oporren giroaren ailegatzearekin batera ikasleen urduritasuna nabaritu zen. Giroa gaizkotu zen, bagenekielako oporrekin batera ikasle batzuk herrira betiko bidaliko gintuztela.

Gezurra iruditu arren, denok sentitzen ginen tentsioa, inor ez zegoen ziur, denok geneukan aukera ikastetxetik botatzeko. Ailegatu zen eguna etxera joateko, oso gutxik izan ziren begirik biltzeko gai gau luze horretan, gure klasetik bi umeri esan zioten arropa guztia har zezaten, eta oporretatik ez bueltatzeko. Ikastetxetik hogei ume bota zituzten. Hamabost eguneko oporrak amen batean igaro ziren. Haur bat ez zen etorri.

Ikasturtea aurrera zihoan, ailegatu ziren aste santuko sermoi beldurgarri eta ilunak, heldu zen maiatza, eta udako eguzkiaren izpiekin batera benetako azterketak, Iruneako Principe de Vianaren Institura joan ginen azterketak egiteko. Azterketak ezin erragagoak egin zitzaizkigun, gutariko baten batek utzi zituen gairen bat, gainontzekoek dena erraz gainditu genuen. Ekainaren 7rako herrian geunden aske uda osorako.

Ordurako apaizen nahi zuten moduan moldeatuta geunden. Bereganatuta geneukan hamaika aldiz entzundako apaizen hitzak: Jainkoak aukeratu gintuen munduaren gatza izan gintezen, Jainkoak itsasoan bota zituen sareak eta gu izan ginen aukeratuak. Horrez gero ezin genuen huts egin, kale eginez gero pekatu larria zen. Honez gero erantzukizuna gurengan zegoen.

Egia esateko konturatu orduko ailegatu zen urriko 3a, eta berriro burdin ate aurrean aurkitu genuen betiko apaiza harrera egiten. Urteak joan urteak etorri arren ikastetzean aldatu zen gauza bakarra trena izan zen, Maltzagatik zetorren trena uda batean bertan behera gelditu zen. Falta sentitu genituen trenen txistuak, zarata eta hormen mugimenduak. Halaber, mailen ikasleen kopurua urtez urte murrizten zihoan.

Gerardo

El creador de la República de Joar, el hombre honesto y sencillo, que nació  en Viana hace 81 años ha muerto este mes de agosto en Iruñea. Él mejor que nadie ha sabido plasmar lo ocurrido en estos pueblos de la Berrueza. Vivió apegado a estas tierras, contando todo lo visto con aquellos ojos penetrantes.

No lo conocí, pero si tuvimos contacto por correo, por correo tradicional. Hasta habíamos quedado para vernos y dar una vuelta por los pueblos de la Berrueza. Eso hace unos dos años, pero no coincidimos, no esperaba que no resistiese más tiempo, creí que era uno de esos hombres de salud inquebrantable, así lo parecía, aunque nunca se dedicó a las labores del campo tenía el aspecto de un labrador curtido, con cejas pobladas y de mirada apacible y profunda. Una veces debido a su agenda y otras a mi dejadez no ha podido ser, ya que cuando le propuse comer y darnos una vuelta por los pueblos de la Berrueza se vio encantado.

Desde que tuve conocimiento de sus obra y sus artículos periodísticos he disfrutado con su lectura. Este hombre con boina amplia ha sabido reflejar la situación social de nuestro valle, es más el acontecer y el vivir de los habitantes de estos pueblos es lo que ha inspirado sus numerosas novelas. Persona ejemplar, hombre de izquierdas, preocupado por todos los aconteceres de esta Navarra tan complicada, incorformista pero comprometido con el día a día, defernsor de la identidad navarra. Molesto por no conocer el euskera, aunque lo estudió ya en su vejez. Ha hecho bueno el dicho de que no es preciso conocer el euskera para sentirse vasco, su literatura lo demuestra.

Estudió magisterio y derecho, sin duda podría haber conjeniado con los de su clase y actuar como uno más. Como uno de esos que no protestan por nada, los que ven la sociedad de color de rosa. Podría haber hecho piña con los curas y los caciques, no en vano se ganó la vida de secretario de varios pueblos como Sansol, Desojo y Mirafuentes.

Nadie se puede hacer una idea de todo lo que le debemos los habitantes de la Berrueza a este personaje, que podría haber sido lo que el hubiese querido, tan solo con no haber criticado tan duramente a los estamentos en el poder, o  haberse callado. Nosotros le debemos mucho, pero todavía le deberán mucho más las generaciones venideras, ya que lo que los libros, y artículos escritos será su testamento para cualquier navarro que quiera conocer de cerca la situacion económica y social de la navarra rural del siglo XX.

No te preocupes Pablo, en estas tierras estamos muchos dispuestos a defender tu REPUBLICA DE JOAR libre de moscas, de curas y de guardiaciviles tal como tú la querías.

Agur Pablo, tenía la intención de pedirte que colaborases en este blog, pero...

Gerardo Luzuriaga